روشنگر طریق جهاد و اجتهاد

شهید گرانقدر ، آیت الله العظمی سید محمدباقر (قدس) ، عالم و مجاهد برجسته شیعه عراق ، در 25 ذیعقده 1353 ق . در شهر كاظمین به دنیا آمد . وی فرزند سید حیدر و نوه مجاهد معروف ، سید اسماعیل صدر و از خاندان معروف صدر بود . در سه سالگی پدرش را از دست داد و مادر فاضله اش ( دختر شیخ عبدالحسین آل یاسین ) ، تربیت و پرورش او را به عهده گرفت و برادر بزرگش سید اسماعیل او را تعلیم داد . در پنج سالگی به مدرسه رفت و اندكی بعد آوازه بلوغ بی نظیر و استعداد سرشارش در همه شهر پیچید و به سفارش داییهای خود ، شیخ محمدرضا آل یاسین و شیخ مرتضی آل یاسین ، به تحصیل حوزوی روی آورد . منطق و معالم را در دوازده سالگی نزد برادرش خواند و بسیاری از كتب درسی دوره عالی فقه و اصول را بدون استاد مطالعه كرد و دروس دوره سطح را در مدت كوتاهی گذراند و در 1365 ق . برای ادامه تحصیل ، از كاظمین عازم نجف اشرف شد و در درس دایی خود ، شیخ محمدرضا آل یاسین و آیت الله خویی ، حاضر شد و به واسطه نبوغ و هوشمندی كم نظیرش ، مورد توجه خاص او قرار گرفت .
فلسفه را نیز نزد شیخ صدرا بادكوبه ای آموخت و فلسفه های متأخر اروپایی را نیز به دقت مطالعه كرد .
سید محمدباقر صدر در بیست سالگی به تدریس كتاب كفایه الاصول پرداخت و در بیست و پنج سالگی ، تدریس دوره خارج اصول و در بیست و هشت سالگی دوره خارج فقه را بر اساس كتاب عروه الوثقی آغاز كرد و نوآوریهایی را در هر دو حوزه فقه و اصول ارائه داد در كنار تألیف و تصنیف در اغلب رشته های علوم اسلامی ، به تعلیم و تربیت شاگردان فاضل و متعهد ، توجه خاصی مبذول داشت . وی فقیهی دانشمند ، آگاه به مسائل و نیازهای فكری و سیاسی جهان اسلام و شجاع و پرهیزگار بود.
در سال 1337 /1958 كه ژنرال عبدالكریم قاسم ، رژیم سلطنتی عراق را برانداخت و حكومت جمهوری را در آن كشور اعلام كرد ، كمونیستها با استفاده از آزادی عمل سیاسی كه قاسم برای آنها به وجود آورده بود ، موجی از تبلیغات الحادی و ضد اسلامی را در عراق به راه انداختند . از این رو گروهی از علمای شیعه عراق برای رویارویی با این هجوم تبلیغاتی ، " جماعه العلماء نجف " را تأسیس كردند كه هر چند سید محمدباقر عضو آن نبود ، لكن نقش رهبری اصلی جمعیت را بر عهده داشت . جماعه العلماء برای مقابله با حركتهای كفرآمیز حكومت عراق ، به صدور بیانیه ، اعلامیه و انتشار نشریات سیاسی و ایدئولوژیك اقدام كرد . مجله الاضواء كه در 1961 منتشر شد ؛ از آن جمله و سرمقاله های پنج شماره اول آن با عنوان " رسالتنا " به قلم شهید صدر بود.

وی پیشنهاد آیت الله سید محسن حكیم و به منظور رد مكتب فلسفی كمونیسم و طرح مكتب فلسفی اسلام و برتریهای آن ، كتاب فلسفتنا ( فلسفه ما ) را در سال 1379 ق . و پس از آن برای معرفی نظام اقتصادی اسلام و امتیازات آن نسبت به نظامهای اقتصادی سوسیالیستی و سرمایه داری ، كتاب اقتصادنا ( اقتصاد ما ) را در سال 1381 ق . تألیف و منتشر كرد .
در ربیع الاول 1377 ق . ، گروهی از علمای آگاه و مجاهد عراق درصدد برآمدند تا حزبی را بر اساس ایدئولوژی اسلامی تأسیس كنند و آن را " حزب الدعوه الاسلامیه " ( حزب دعوت اسلامی ) نامیدند . آیت الله صدر علاوه بر تأیید آن حزب ، برنامه و اساسنامه آن را نیز تدوین كرد ، اما اعتقاد داشت شأن روحانیون ایجاب می كند كه در تشكیلات و سازمانهای سیاسی وارد نشوند و از جایگاه والای معنوی روحانیت ، ایفای نقش كنند و خود نیز به توصیه آیت الله حكیم ، از حزب كناره گرفت .

بعد از تبعید امام به تركیه ، با امام ابراز همدردی كرد و پس از تبعیدشان به نجف اشرف در 9 جمادی الثانی 1385 ق . ، به همراه گروهی از علمای نجف از امام به گرمی استقبال كرد و طی اقامت سیزده ساله امام در عراق ، روابط نزدیك و دوستانه ای با ایشان داشت .

پس از رحلت آیت الله حكیم در سال 1349 ، دوران مرجعیت آیت الله صدر آغاز شد و بسیاری از مردم عراق از او تقلید كردند. در همان سالها وی كوشید تا اهداف و سازمان مناسب و شایسته ای ، متناسب با تحولات فكری و اجتماعی جامعه ایجاد كند و جلسات منظمی را نیز بدان منظور تشكیل داد . از نظر او حكومت آرمانی در عصر غیبت ، حكومت اسلامی بود كه بر دو پایه ولایت فقیه و شورا قرار داشت . وی پس از رسیدن به مقام مرجعیت ، در فتوای تاریخی خود ، حزب بعث را تكفیر كرد . متن این فتوا چنین است :
" به اطلاع عموم مسلمانان می رساند كه پیوستن به حزب بعث ، تحت هر عنوانی ، شرعا حرام است و هر گونه همكاری با آن به منزله یاری ظالم و كافر و دشمنی با اسلام و مسلمین است . "

حدود دو سال بعد كه رژیم بعث عراق از فعالیتهای حزب الدعوه و دیگر گروههای مبارز به وحشت افتاد ، بسیاری از مبارزان و مجاهدان را به زندان انداخت و در ماه رجب سال 1392 ق . ، سید محمدباقر صدر را كه در بیمارستان نجف بستری بود ، دستگیر و به بیمارستان كوفه منتقل كرد ، اما به علت اعتراض گسترده مردم و علما و ناگزیر شد او را آزاد كند . اما به علت اعتراض گسترده مردم و علما و ناگزیر شد او را آزاد كند . رژیم عراق برای ارعاب آیت الله صدر و دیگر مجاهدان در سال 1394 ق . ، پنج تن از شاگردان وی را دستگیر و اعدام كرد . در اربعین 1397 ق . ، به دستور آیت الله صدر ، تظاهرات دهها هزار نفری عزاداری حسینی در شهرهای كربلا و نجف ، به تظاهراتی بر ضد رژیم بعثی تبدیل شد.
روز بعد مأموران امنیتی رژیم عراق ، تعداد زیادی از تظاهركنندگان را دستگیر ، زندانی و شكنجه كردند. آیت الله صدر نیز برای دومین بار دستگیر و پس از چند ساعت شكنجه جسمی و روحی آزاد شد .

رژیم بعثی عراق برای خنثی كردن فعالیتهای آیت الله صدر ، گروهی از روحانی نمایان را به عنوان امام جماعت و واعظ مساجد شهرها فرستاد ، اما این بار نیز آیت الله صدر طی فتوایی این حركت رژیم را ناكام گذارد و اعلام داشت :
" به اطلاع عموم مسلمین عراقی می رساند كه شركت در نماز جماعت كسانی كه از سوی مراجع مسلمین تعیین نشده اند ، از نظر شرع مقدس اسلام ، حرام است . "
با اوجگیری انقلاب اسلامی در ایران به رهبری امام خمینی در 1357 ، رژیم عراق كه از ایجاد انقلاب مشابهی در عراق به شدت نگران بود ، درصدد تخطئه انقلاب اسلامی ایران برآمد ، اما آیت الله صدر با آگاهی از اهداف بعثیهای عراق ، در نامه ای كه به امام در پاریس نوشت ، از قیام شكوهمند و شجاعانه مردم مسلمان ایران به رهبری امام تجلیل كرد و با تمام اخلاص و شجاعت ، آمادگی خود را برای همكاری با رهبر انقلاب و امت قهرمان ایران اعلام داشت . پس از آن نیز نامه هایی به شاگردان و مریدانش در ایران نوشت و به آنان دستور داد كه با مردم انقلابی ایران همگام شوند و از فداكاری در راه پیروزی انقلاب اسلامی دریغ نورزند و خود را در اطاعت از امام خمینی فانی سازند . همانگونه كه او خود ، در راه تحقق اهداف و آرمانهای اسلامی ذوب شده است . در فتوایی نیز شهدای انقلاب اسلایم را همچون شهدای قیام امام حسین (ع) دانست . این فتوای مهم ، تبلیغات سوء و مغرضانه رژیم بعثی را بر ضد انقلاب اسلامی خنثی كرد و موجب اظهار همدردی مردم مسلمان عراق با مردم ایران شد .

در فردای پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، ( 23 بهمن 1357 ) ، آیت الله صدر كه بسیار شادمان بود ، در میان انبوهی از مردم و طلاب انقلابی در مسجد جواهری نجف سخنرانی كرد . او پس از شكرگزاری از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران ، بر پیروی از اوامر امام خمینی و آگاهی از توطئه های دشمن انقلاب اسلامی تأكید كرد و از مردم خواست كه به نشانه همبستگی مردم عراق با انقلاب اسلامی ایران ، فردای آن روز تظاهراتی را در شهرهای عراق برگزار كنند و متعاقب آن ، تظاهرات با شكوهی در شهرهای عراق برگزار كنند و متعاقب آن ، تظاهرات با شكوهی در شهرهای كربلا و نجف و سایر شهرها به راه افتاد . آیت الله صدر ، طی پیامی به امام خمینی ، پیروزی انقلاب اسلامی ایران را تبریك گفت و در پیامی دیگر به ملت ایران ، از قهرمانیها و فداكاریهای آنان ستایش و به ادامه تبعیت از امام سفارش كرد . مدتی بعد نیز به مناسبت شهادت آیت الله مطهری ، مجلس ختم با شكوهی در مسجد جواهری نجف برگزار كرد و گروه كثیری از طبقات مختلف مردم در آن شركت كردند.

در 1358 ، آیت الله صدر ، رساله " الاسلام یقود الحیاه " را به عنوان مقدمه ای برای قانون اساسی نوشت و نماینده ای را به عنوان مقدمه ای برای قانون اساسی نوشت و نماینده ای را به عنوان رابط میان خود و امام خمینی تعیین و روانه ایران كرد . در همان سال طی فتوای مشهور و تكان دهنده ای ، مردم عراق را به براندازی رژیم بعثی عراق دعوت كرد و نوشت :
" بر همه ملت مبارز و مسلمان عراق ، واجب كفایی است كه به قیام مسلحانه بر ضد حزب بعث و سردمداران آن ، اقدام و مسئولان این حزب كافر را ترور كنند تا خود را از چنگال این دژخیمان خونخوار نجات دهند . "
به دنبال آن ، خانه آیت الله صدر به محاصره مأموران امنیتی عراق در آمد و رفت و آمد به خانه وی ممنوع شد ، حتی از ورود سفیر ایران به منزل وی جلوگیری به عمل آمد .
آیت الله صدر به منظور روشنگری سیاسی ، درس تفسیر قرآن تشكیل داد كه در آن گروه زیادی از عموم طبقات مردم شركت می كردند. این درس تا چهارده جلسه ادامه یافت . رژیم بعث عراق كه از تشكیل چنین جلسه ای به شدت هراس داشت ، بسیاری از نمایندگان آیت الله صدر و دیگر افراد مؤمن و انقلابی را كه تعداد آن به هزاران نفر می رسید ، در سراسر كشور دستگیر كرد. آیت الله صدر به منظور اعتراض به این اقدام ضد انسانی ، در روز 16 رجب 1399 ق . ، را اعتصاب عمومی اعلام كرد . به دنبال آن بازارهای عراق تعطیل شدند و مردم نجف به سمت خانه آیت الله صدر شتافتند . فردای آن روز ، آیت الله صدر دستگیر شد و به بغداد انتقال یافت ، اما بر اثر تظاهراتی كه در نجف ، كاظمین و دیگر شهرها به طرفداری از او بر پا شد ، رژیم بعث به ناچار او را آزاد كرد و در روز 18 رجب ، مردم نجف گروه گروه برای دیدار و بیعت با وی به منزل او رفتند . رژیم بعث عراق كه با وجود آیت الله صدر ، پایه های قدرتش را در خطر جدی می دید ، درصدد قلع و قمع آیت الله صدر و هواداران او برآمد ، از این رو خانه اش در نجف محاصره شد كه مدت نه ماه به طول انجامید . در طی این مدت ، برخی از نمایندگان حزب بعث با او ملاقات كردند و تصمیم رژیم را مبنی بر همكاری با آن و یا شهادت وی ، به اطلاعش رساندند . رژیم از او خواست تا از تأیید انقلاب اسلامی و امام خمینی دست بردارد ، با صدور بیانیه ای از مواضع حزب بعث حمایت و عضویت در حزب الدعوه را تحریم كند و فتوای تحریم حزب بعث را پس بگیرد ، اما او شهادت را بر تسلیم در برابر چنین شرایط ننگینی ترجیح داد .

در 19 جمادی الاول 1400 ق / 16 فروردین 1359 ، بار دیگر آیت الله صدر در نجف اشرف دستگیر و به بغداد منتقل شد . در بغداد از او خواستند تا چند كلمه ای بر ضد انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی بنویسد تا از مرگ حتمی نجات یابد ، اما او آشكارا این تقاضا را رد كرد و بر راه مستقیم و خلل ناپذیرش تأكید كرد ، در نتیجه پس از سه روز شكنجه های وحشیانه ، در 22 جمادی الاول 1400 ق / 19 فروردین 1359 به شهادت رسید و تحت نظر شدید مأموران امنیتی در آرامگاه خانوادگی شرف الدین در نجف اشرف به خاك سپرده شد . پس از چند روز كه خبر شهادت آیت الله صدر قطعی شد ، امام خمینی ، طی پیامی كه در 2 اردیبهشت 1359 صادر كرد ؛ از وی به عنوان " شخصیت علمی و مجاهد كه از مفاخر حوزه های علمیه و از مراجع دینی و متفكران اسلامی بود " یاد و به همان مناسبت از روز 3 اردیبهشت سه روز عزای عمومی اعلام كرد .
آیت الله سید محمدباقر صدر در اغلب رشته های علوم اسلامی تبحر داشت . وی معتقد بود كه باید در دروس حوزه های علمیه تحولی پدید آید و طلاب و روحانیون نباید فقط به درسهای معمول فقه و اصول اكتفا كنند ، بلكه باید با مسائل علمی ، فرهنگی ، سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی جدید آشنا شوند. به نظر وی كتابهای درسی مرسوم در حوزه ها به ویژه در مبحث فقه و اصول ، پیچیده و ناهماهنگ با شرایط روز بود و قدیمی هستند . در این كتابها مسائلی مطرح شده اند كه امروزه به كلی منسوخ و متروك هستند . وی در این زمینه دست به تألیفاتی زد و ضمن ساده نویسی مطالب كتابهای قدیمی ، آنها را در طرحی نو و روشی جدید برای طلاب فقه و اصول به نگارش در آورد و بدین وسیله توانست تحول عظیمی را در حوزه های علمیه به وجود آورد . وی این كار را با دو تألیف الفتاوی الواضحه ( در فقه ) و دروس فی علم الاصول ( در اصول ) انجام داد .

آثار دیگر او از این قرارند : فدك فی التاریخ ، غایه الفكر فی علم الاصول ، فلسفتنا ، اقتصادنا ، المعالم الجدیده لاصول ، الاسس المنطقیه فی استقراء ، بحوث فی شرح عروه الوثقی ، المدرسه الاسلامیه ، بحث حول المهدی ، بحث حول الولایه ، الاسلام یقود الحیاه ، دور الائمه فی الحیاه الاسلامیه ، نظام العبادات فی الاسلام .

* محقق تاریخ معاصر ایران و مؤلف دایره المعارف علمای مجاهد.